پەیامی کورد   ...   سیاسەتی دەرەوەی ترامپ لە خولی دووەم دا ؛ لە دیپلۆماسییەوە بۆ کۆنتڕۆڵکردنی شەڕەکان

سیاسەتی دەرەوەی خولی دووەمی دۆناڵد ترامپ بریتییە لە گرینگیدان بە بەهێزکردنی دیپلۆماسی و کۆتایی هێنان بە شەڕی ئۆکراین و پێداچوونەوە بە ڕێککەوتنی ئەتۆمی لەگەڵ ئێران. هەروەها بەدوای کێبڕکێی ئابووری لەگەڵ چین و دووبارە بونیاتنانەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ کۆریای باکووردا دەگەڕێت. لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دۆناڵد ترامپ بە نیازە ڕێبازێکی چالاکانە بۆ پرسە ئەمنییەکان و قەیرانی بارمتەکان لە غەززە بگرێتەبەر و ئازادی زیاتر بە ئیسرائیل بدات بۆ بەڕێوەبردنی ململانێکانی ناوچەکە.

لە ئاسیادا، کردەوە ورووژێنەرەکانی چین بە شێوەیەکی بەرچاو زیادیان کردووە؛ بەڵام ڕێبازی جۆ بایدن بەرامبەر چین بە زۆر ناپێویست و دوژمنکارانە و ناکاریگەر و مەترسیدار وەسف دەکرێت. جۆ بایدن چینی وەک هەڕەشەیەک بۆ سەر دیموکراسی ناساندووە و جەختی لەوە کردووەتەوە کە ئەمریکا لە خەباتێکی جیهانی دایە بۆ بەرگریکردن لە دیموکراسی لە دژی ئەم ووڵاتە. ئاماژەی بەوەشکردووە، "لە ماوەی سەرۆکایەتی مندا چین بە ئامانجی خۆی ناگات کە ببێتە ووڵاتی پێشەنگ و دەوڵەمەندترین ووڵات و بەهێزترین ووڵاتی جیهان". ئەم تێڕوانینە نیو-چەرچیلی بایدن ئەم شەڕە نەک تەنها بۆ ئەمریکا بەڵکوو بۆ هەموو جیهانی ئازاد بە چارەنووسساز دەزانێت و بە تاقیکردنەوەیەک بۆ سەلماندنی باڵادەستی دیموکراسی لە سەدەی بیست و یەکەمدا دەزانێت.

سەرۆکایەتی باراک ئۆباما هاوکات لەگەڵ لکاندنی کەریمە لەلایەن ڕووسیا، ئەمەش کاردانەوەی جیددی ئەمریکای لێنەکەوتەوە. هەروەها بوونی سه ڕبازی ئه مریکا له ڕۆژهه ڵاتی ناوەڕاست به ڕده وام بوو و ململانێیەکان به ووڵاتانی وه ک لیبیا و سووریا و یەمەن تەشەنەی کرد. لە هەمان کاتدا سەرهەڵدانی داعش شەپۆلێکی بێ وێنەی قەیرانی کۆچبەری لە ئەورووپای لێکەوتەوە. پێش ئەوە ئیدارەی جۆرج بوش دوو شەڕی گەورەی بە بێ پلانی تۆکمە بۆ سەرکەوتن دەستپێکرد، ئەمەش بووە هۆی لاوازبوونی متمانەی جیهانی ئەمریکا لە دوای هێرشەکانی 11ی سێپتەمبەر و زیانەکانی مرۆڤی بێشومار.

لە بەرامبەردا سیاسەتی دەرەوەی دۆناڵد ترامپ لەسەر دابەشکردنی تێچوونەکانی ناتۆ بوو، هەرچەندە بە هەڵە تۆمەتبار کرا بەوەی هەڕەشەی کشانەوە لە هاوپەیمانییەکە دەکات. بەشێکی زۆری هێزەکانی ئەمریکای لە عێراق و ئەفغانستان کشاندەوە و بەڵێنی هەڵمەتی هەڵبژاردنەکانی جێبەجێ کرد بۆ کۆتایی هێنان بە شەڕە بێکۆتاکانی نیوکۆنەکان. ڕەنگە گرنگترین جیاوازی سیاسەتی ترامپ ئەوە بووبێت کە بە پێچەوانەی کلینتۆن لە سۆماڵ و ئۆباما و بوش لە ناوچەکانی دیکە، هیچ شەڕێکی نوێی لە ناوچەکەدا دەستپێنەکردووە.

ڕێککەوتنی دۆحە لەگەڵ تاڵیبان ڕێگەیەکی بۆ کشانەوەی ئەمریکا لە ئەفغانستان دابین کرد، هەرچەندە جێبەجێکردنی لەگەڵ هەندێک خاڵی لاوازی لەلایەن ئیدارەی بایدنەوە بوو. هاوکات پەیمانی ئیبراهیم کە کۆمەڵێک ڕێککەوتنە بۆ ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان ئیسرائیل و بەشێک لە وڵاتانی عەرەبی، یارمەتیدەر بوو بۆ کەمکردنەوەی گرژییە ناوچەییەکان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لە نێوان ڕێکارەکانی دیکەدا کۆتایی بە خەلافەتی داعش لە عێراق هێنا؛ بەڵام ئەم ئەنجامە بە یارمەتییە نافەرمی و ڕانەگەێندراوەکانی ئێران هاتەدی.

بۆ یەکەم جار لە دەیەکانی ڕابردوودا ئەگەری پێشکەوتن لە پەیوەندییەکان لەگەڵ کۆریای باکووریش ئاشکرا بوو، چوونکە دۆناڵد ترامپ وەک یەکەم سەرۆکی ئەمریکا لە ماوەی سەرۆکایەتیەکەیدا لەگەڵ سەرۆکی ئەم وڵاتە کۆبووەوە؛ هەرچەندە ئەو کارە لەلایەن دیموکراتەکانەوە ڕەخنەی لێگیرا و گاڵتەیان پێکرا، بەڵام بە شێوەیەکی ڕەمزی هەنگاوێکی گرینگ بوو بۆ کەمکردنەوەی گرژییەکان.

بۆ خولی دووەمی سەرۆکایەتی دۆناڵد ترامپ ڕایگەیاندووە کە ئەولەویەتی سەرەکییەکەی کۆتاییهێنان بە شەڕی ئۆکراین دەبێت، تەنانەت بەڵێنیشی داوە لە نێوان دووبارە هەڵبژاردنەوەی لە مانگی تشرینی دووەم و دەستبەکاربوونی لە مانگی یەکدا ئەو کارە بکات. هەرچەندە ئەم کاتە بە کردەیی دەرناکەوێت بەهۆی سنووردارکردنی یاسایی وەک یاسای لۆگان و پێویستی دیپلۆماسی فەرمی، بەڵام ئەم پابەندبوونە نیشانەی ئامادەنەبوونی ترامپ ە بۆ بەردەوامبوون لە دارایی و پڕچەککردنی شەڕی ئۆکرانیا، کە تا ئێستا ئەنجامی بەرجەستەی نەبووە.

لە بواری پەیوەندییەکانی لەگەڵ ڕووسیا، دۆناڵد ترامپ بەنیازە بە دەستپێکردنی دانوستانی دیپلۆماسی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا لە بنەڕەتدا بگۆڕێت. لە لایەکی دیکەوە وا دیارە ڕووسیاش ئامادەیە بۆ گفتوگۆ؛ چوونکە هەوڵەکانی بۆ پێشکەوتنی سەربازی لە ئۆکراین زۆر سەرکەوتوو نەبوون. وەک زۆربەی شەڕە بێ ئەنجامەکان، پێشبینی دەکرێت ڕێککەوتنی ئاشتی پڕ بێت لە ئاڵۆزییەکان.

ڕووسیا هیچ هاندەرێکی نییە بۆ ئەوەی بەبێ دەستکەوت و دەستکەوتەکان بڕوات و ڕەنگە ئۆکرانیا ناچار بێت بەشێک لە خاکەکەی لە ژێر ناوی "ناوچەی پارێزراو لە ژێر کۆنترۆڵی ڕووسیا" یان دەستەواژەیەکی هاوشێوەدا کە لە ڕوانگەی دیپلۆماسییەوە پاساوی بۆ بهێنرێتەوە. ئەگەر ئیدارەی بایدن دەستبەرداری پڕوپاگەندەی ناسیۆنالیستی سەبارەت بە "گەلی ئازادی ئۆکراین " بێت، ئەگەری گەیشتن بە ڕێککەوتنێکی دیپلۆماسی زیاتر دەبێت. هەروەها ئەگەر کۆمارییەکان کۆنترۆڵی کۆنگرێس بکەن، ڕەنگە پرۆسەی دانوستان خێراتر بێت.

پێدەچێت دۆناڵد ترامپ کێبڕکێ لەگەڵ چین وەک تەحەددایەکی ئابووری بزانێت نەک ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازی لەسەر ئاستی جیهانی. لە ساڵی 1991 تا 2022، تایوان نزیکەی 200 ملیار دۆلاری لە چین وەبەرهێناوە، کە تەنانەت زیاترە لە وەبەرهێنانی چین لە ئەمریکا، بەمەش چین دەبێتە گەورەترین هاوبەشی بازرگانی تایوان. سیاسەتی "یەک ووڵات، دوو سیستەم" نەک هەر سەقامگیری لە پەیوەندییە دووقۆڵییەکان بۆ دەیان ساڵە پاراستووە، بەڵکوو سوودی بۆ هەردوولا گەیاندووە. بەڵام دۆناڵد ترامپ دەزانێت ئەو باجە بازرگانیانەی لە دژی چین لە سەردەمی ئەو و بایدن دانرابوون ئامرازێکی گرینگن لە کێبڕکێکەدا و پێدەچێت ئەو باجانە لە شوێنی خۆیان بمێننەوە یان تەنانەت زیادیان بکات. هەروەها ڕەنگە ئەمریکا بەردەوام بێت لە بەهێزکردنی هێزی دەریایی خۆی لە زەریای هێمن، لە ڕێگەی هاوکاری لەگەڵ ژاپۆن، کۆریای باشوور، ئوسترالیا و ڕەنگە هێندووستان. هەروەها پەرەپێدانی پەیوەندییەکان لەگەڵ هێندووستان، وەک گەورەترین دیموکراسی جیهان، وەک ئامرازێک بۆ فشارخستنە سەر چین لە بەرنامەی کاردایە.

لەم چوارچێوەیەدا، پێدەچێت دۆناڵد ترامپ هەوڵی دووبارە دامەزراندنەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ کۆریای باکوور بدات؛ هەوڵە سەرەتاییەکانی لەم بوارەدا تەنانەت نزیکی کردەوە لە بەدەستهێنانی خەڵاتی نۆبڵی ئاشتی. کەمکردنەوەی هەڕەشەی ئەتۆمی کۆریای باکوور لە دژی ژاپۆن و کۆریای باشوور و لاوازکردنی ڕۆڵی ئەم ووڵاتە وەک بەربەستێک بۆ چین لە ڕۆژهەڵاتی ئاسیا هەندێک لەو ئامانجانەن کە ڕەنگە لە سیاسەتەکەیدا پەیڕەوی لێبکات.

دۆناڵد ترامپ بە گواستنەوەی باڵیۆزخانەی ئەمریکا بۆ قودس نیشانی دا کە ئامادەیە هەنگاوی دیپلۆماسی هەستیار بنێت، تەنانەت ئەگەر لەگەڵ خواستی هەموو هاوپەیمانەکانیشدا نەگونجێت. ڕەنگە ڕێبازێکی هاوشێوە بۆ غەززە بگرێتەبەر. لە بارودۆخی ئێستادا بارمتەکان بە هاووڵاتیانی ئەمریکیشەوە دۆخی قەیرانەکەیان ئاڵۆزتر کردووە. تا ئێستا جۆ بایدن هەوڵیداوە خۆی بەدوور بگرێت لە تێوەگلانی ڕاستەوخۆی ئەم قەیرانە بۆ ئەوەی ڕێگری لە چوونە ناوەوەی ئەمریکا بۆ ململانێکان بکات.

بەڵام پێدەچێت دۆناڵد ترامپ ڕێبازێکی جیاواز بگرێتەبەر و پاڵ بە پشت پەردەوە بنێت بۆ ئازادکردنی بارمتە ئەمریکییەکان. ئەگەر بارمتەکان بە دیل بمێننەوە، ڕەنگە ترەمپ ڕێگە بە ئیسرائیل بدات بەردەوام بێت لە ئۆپەراسیۆنەکانی بەبێ دەستێوەردانی دیپلۆماسی ئەمریکا. له ململانێ ئاڵۆزه کانی ڕۆژهەڵاتی ناوه ڕاستدا، به تایبەت له نێوان ئیسرائیل و عه ڕه بدا، به دەگمەن سیناریۆی "بردنه وه بردنه وه" به دی بهێنرێت و ئه م قه یرانه به بێبه ستی نابێت.

بە وردبوونەوە لە پرسی ئێران، دەگەینە ئەو ئەنجامەی کە ئیدارەی بایدن سەرەڕای پەرەسەندنی ڕۆڵی ئێران لە ناوچەکە و زیادبوونی نفوزی جیهانی، تا ڕادەیەکی زۆر ئەم ووڵاتەی پشتگوێ خستووە. جۆ بایدن هیوای خواست بوو ڕێککەوتنێکی نوێی ئەتۆمی لەگەڵ ئێراندا ئەنجام بدات، بەڵام دانووستانەکان زوو تێکچوو، بەو هۆیەوە ڕۆژئاوا بێ پلانی ئەڵتەرناتیڤ بۆ کۆنتڕۆڵکردنی بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێران مایەوە، بەپێی فۆرن پۆلیسی. پێشتر دۆناڵد ترامپ لە ساڵی ٢٠١٨دا لە ڕێککەوتنی ئەتۆمی سەردەمی ئۆباما کشایەوە و بۆشایییەک لە سیاسەتی ئەمریکادا دروستکرد کە ئەگەر بگەڕێتەوە سەر دەسەڵات، پێویستی بە پڕکردنەوەی کاریگەرتر دەبێت لە خولی دووەمی دا.

دۆناڵد ترامپ لە خولی یەکەمی سەرۆکایەتییەکەیدا سەرنجی لەسەر گۆشەگیرکردنی ئێران بوو. لە چاوپێکەوتنێکدا لە نیۆیۆرک جەختی لەوە کردەوە: "دەبێت بگەینە ڕێککەوتن، چونکە دەرئەنجامەکانی ڕێکنەکەوتن لە خەیاڵدا نییە". "ئەم ڕێککەوتنە شتێکی بنەڕەتییە". هەروەها مەسعوود بیشیکیان، سەرۆک کۆماری نوێی ڕیفۆرمخوازی ئێران، خواستی خۆی بۆ زیندووکردنەوەی ڕێککەوتنی ئەتۆمی دەربڕی. چارەسەرنەکردنی پرسی ئێران دەتوانێت ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە بەربەستی ڕووبەڕووبوونەوەی ئەتۆمی نزیک بکاتەوە؛ میراتێکی ناخۆش کە دەتوانێت سێبەری خولی دووەمی سەرۆکایەتی هەرێم بخاتە ژێر کاریگەرییەوە. بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم دۆخە، ترامپ دەتوانێت گوێ بەو پەندە دیپلۆماسییە کۆنە بگرێت کە دەڵێت: ئەگەر لەگەڵ دوژمنەکانت قسە نەکەیت، دواجار دەبێت دەرئەنجامەکانی ببیستیت.