Ji Kovara TİME dîroka nêzîk a 'Pirsa Kurd û Kurdistanê' li Rojhilata Navîn

PeyamaKurd - Kovara Time ya xwedî prestîj lî cîhanê ku navenda wê li London a Brîtanya ye, li ser pirsa Kurd û Kurdistanê li Rojhilata Navîn gotareke berfireh weşand.

Di gotara Timeyê ya bi sernavê ‘Êdî çareserkirina daxwazên Kurdan ji bo aştiya Rojhilata Navîn bûye pêwîstiyek’ de, li ser rewşa bakur, başûr, rojhilat û rojavayê Kurdistanê tespîtên girîng têne kirin.

Gotara TIME a li ser Pirsa Kurd û Kurdistanê:

Bi nifûseke zêdetirî 30 milyon kesî, Kurd mezintirîn netewa cîhanê ne ku dewleta wan tune ye. Li şûna wê, ew li Iraqê, Îranê, Sûriyê û Tirkiyê belav bûne.

Kurd ji sed salî zêdetir e ku ji bo xweseriyê têdikoşin û her çar welatan bi awakî yan jî bi awakî din, xweseriya mezintir an serxwebûna wan red kiriye. Piraniya caran, encam bûye pevçûn û zordarî. Ev dîrok derseke zelal dide: bê çareserkirina daxwazên çandî, zimanî û siyasî yên Kurdan, bidestxistina aştî û aramiyê li Rojhilata Navîn ne mimkun e.

Piştî Şerê Cîhanê yê Yekem, Brîtanî û Fransayê bi Peymana Sykes-Picot Rojhilata Navîn parve kirin. Peymanê gelek herêmên Kurdnişîn xiste bin kontrola Fransayê, û Brîtanî jî dê kontrola herêma rojhilatê Kerkûkê bikira. Her wiha, hêzên Ewropî plan dikirin ku beşa bakurê Kurdistanê ya Kurd lê dijîn, bikin dewleteke Ermenî ya nû.

Lê Brîtanî û Fransayê tu car nekarîn plana xwe bi temamî pêk bînin. Li şûna wê, Mistefa Kemal Atatirk, yek ji damezrênerên Tirkiyeyê, bermayiyên artêşa Osmanî ji nû ve organîze kir, Şerê Serxwebûna Tirkiyeyê da destpêkirin û ew axa ku dê biba Tirkiyeya modern, dîsa bi dest xist.

Dewleta Tirk serhildanên Kurdan tepisandin

Lê belê, hema piştî wê, hin herêmên Kurdnişîn li hember neteweperestiya etnîkî û sekularîzma tund a Komara Tirkiyeyê ya nû derketin. Wan xweserî û naskirina nasnameya Kurdî xwest. Dewleta Tirk red kir, di encamê de di du dehsalên yekem ên hebûna Tirkiyeyê de gelek serhildanên Kurdan çêbûn. Ya herî girîng serhildana Dêrsimê bû di salên 1937 û 1938'an de, ku Komarê bi hovîtî ew tepisand.

Tevî ku hikûmeta Atatirk karîbû serhildan tepisîne jî, dewleta Tirk ji serhildanên Kurdan tirsiya, ev jî bû sedema siyasetên ku tê de naskirina xwe wek Kurd sûc dihat hesibandin.​​​​​​​​​

Li Rojhilat Koma Kurdistanê ya Mehabadê

Tirkiye ne tenê cihê ku Kurd tê de rastî zordariyê dihatin û li pey xweseriya mezintir bûn. Ji sala 1925'an ve, rêberê Îranê Reza Şah, û paşê kurê wî Mihemed Reza Şah, hewl dan ku welatê xwe "modernîze" bikin, ku tê de kêmkirina hêza herêmî û sazîkirina hegemonya neteweyî ya Farisî hebû. Di çarçoveya vê hewldanê de, hikûmeta Mihemed Reza Şah derbirînên çandî yên Kurdî, wek bikaranîna zimanê Kurdî û cilûbergên kevneşopî, sînordar kirin.

Kurdan li dijî vê hewldanê derketin, wan ev yek wek êrîşeke li ser azadiya xwe ya çandî dît. Di sala 1946'an de, wan serhildan û bi piştgiriya Sovyetê Komara Kurdî ya Mehabadê ava kirin. Lê belê, ev komar piştî vekişîna piştgiriya Sovyetê û bi dû re îdamkirina Qazî Mihemed, serokê Komarê, ji aliyê hêzên ewlekariyê yên Şah ve, zû hilweşiya. Ev bûyer nîşaneya nêzîkatiya bê tehemuliya li hember xweseriya Kurdan bû.

Rejîma Sûriyê jî Kurd tune hesibandin

Di salên 1960'î de, Sûriye jî tevlî tunehesibandina Kurdan bû. Mîna Tirkiye û Îranê, hikûmeta Sûriyeyê, ku ji aliyê Partiya Baas ve dihat birêvebirin, siyasetên netewperest pejirand, ku nasnameya Erebî ya yekane ferz dikir û bi awayekî sîstematîk kêmnetew dixin derveyî civakê. Di sala 1962'yan de, serjimariya hikûmetê bi dehhezaran Kurd ji hemwelatiya Sûriyeyê bêpar hiştin û ew bê welat man. Kurdên bê welat - ku wek 'ecanib' (bîyanî) dihatin binavkirin - ji mafên bingehîn ên wek xwedîtiya milk, perwerde û gihîştina kar ên hikûmetê bêpar man.

Li bakurê Kurdistanê damezrandina PKKê

Di salên 1970 û 1980'yan de, têkoşîna Kurdan a ji bo xweseriya mezintir li herêmê xurt bû û li gelek welatan bû sedema pevçûnên çekdarî. Di sala 1978'an de, Kurdên Tirkiyeyê Partiya Karkerên Kurdistanê (PKK) ava kirin, serhildaneke Marksîst-Lenînîst ku li pey Kurdistaneke serbixwe bû. Wê li dijî hikûmeta Tirkiyeyê têkoşîna çekdarî da meşandin, ku bû sedema mirina bi dehezaran kesan, lê di bidestxistina xweseriyê de ne serketî bû.

Salên 1990'î herwiha bi nûnertiya demokratîk a zêdetir ji bo Kurdan li Tirkiyeyê, bi avabûna partiyên alîgirê Kurdan ve xwe nîşan da. Lê wek li Iraqê, ev pêşketin jî tiştekî tevlihev bû ji ber ku hikûmeta Tirkiyeyê berdewam ev partî ji ber têkiliyên bi PKK re qedexe dikir, ku Tirkiye û hevalbendên wê yên rojavayî ew wek rêxistineke terorîst bi nav kiribûn.

Pirsa Kurd li Rojhilat û kuştina Qasimlo

Di salên 1980'yî de, Ebdulrehman Qasimlo, ku rêberiya Partiya Demokrat a Kurdistana Îranê (PDKÎ) dikir, wek kesayetiyeke girîng di têkoşîna Kurdan a ji bo xweseriyê de derket pêş. Qasimlo ji bo "demokrasî li Îranê, xweserî li Kurdistanê" bang dikir. Wî dixwest daxwazên Kurdî di çarçoveyeke demokratîk a berfirehtir de pêk werin û li şûna şer û pevçûnê daxwaza danûstandinên aştiyane dikir. Lê belê, di sala 1989'an de, tê îdiakirin ku Qasimlo di civîneke ku ji bo mizakereya pirsgirêka Kurdî hatibû plankirin de, ji aliyê ajanên Îranê ve hat kuştin.

Kuştina wî piştî ku Sedam Husên ê Iraqê ji bo tepisandina hewldana Kurdan a ji bo xweseriyê çekên kîmyewî bi kar anî, pêk hat. Hovîtiya bêrehm a Iraq û Îranê nîşan da ku hikûmetên herêmê heta çi radeyê amade ne dengê Kurdan bibirin. Ev herwiha pirsgirêka giştî ya ku Kurd pê re rû bi rû man jî nîşan dida - wan ji çar dewletan xweserî dixwest ku bi tundî parastina yekparebûna axa xwe dikirin.

Yekem statuya fermî ya Kurdan li Iraqê çêbû

Lê belê, di sala 1991'ê de, têkçûna Husên di Şerê Kendavê de bû xaleke werçerxanê, ku bû sedema xwerêvebirina de facto ya Kurdan li bakurê Iraqê. Di sala 1992'yan de, hilbijartinên yekem ên azad di dîroka Iraqê de li herêma xweser a Kurdî hatin lidarxistin. Herçend ku her du partiyên serdest ên Kurdî, Partiya Demokrat a Kurdistanê (PDK) û Yekîtiya Niştimanî ya Kurdistanê (YNK) di demeke kurt de ketin şerê navxweyî jî, peymaneke aştiyê ya dawî herêmên ku ew li bakurê Iraqê kontrol dikin pêk hat.

Lê belê, digel ku pêşketin hêdî û ne rasterast bûye jî, têkoşîna Kurdan a ji bo xweseriyê di du dehsalên dawî de bi awayekî berbiçav pêş ketiye. Di sala 2005'an de, destûra nû ya Iraqê statûya federal da herêma Kurdî li Bakurê Iraqê, ku ev gaveke dîrokî bû di çarenûsa xwe ya Kurdan de.

Avakirina rêveberiya de facto li Rojavayê Kurdistanê

Dema ku şerê navxweyî li Sûriyeyê belav bû, rejîma Esed hêzên xwe ji herêmên piranî Kurd ên bakur vekişand da ku li ser eniyên sereke yên şer bisekine, ku bû sedema xweseriya de facto. Di sala 2012'an de, Partiya Yekîtiya Demokratîk (PYD) - ku girêdayî PKK ya çekdar e li Tirkiyeyê - li bakurê rojhilatê Sûriyeyê xwerêvebirina xwe îlan kir. Baskê wê yê leşkerî bû hêza serdest li herêmê. Nêrîna YPG'ê ya sekuler û wekhev, di nav de soza wê ya ji bo wekheviya zayendî û beşdariya jinan di rolên şer de, bala navneteweyî û hevdiliyê ya berbiçav kişand. YPG'ê di sala 2014'an de dema ku bi serkeftî êrîşa DAIŞ'ê paşve da, ev piştgiriya ji Rojava xurttir kir.​​​​​​​​​​​​​​​​

Lê belê, ev pêşketin bû sedema bûyerên ku nîşan dan ka çima bidestxistina xweseriya Kurdî ewqas zehmet e: piştî ku gotûbêjên aştiyê yên dîrokî di navbera hikûmeta Tirkiyeyê û PKK'ê de di sala 2015'an de têk çûn, ev yek baweriya Tirkiyeyê ya ku YPG û PKK heman rêxistin in, xurttir kir. Rayedarên Tirk ditirsiyan ku dewleteke Kurdî ya yekgirtî li ser sînorê wan dikare bibe xetereyeke ewlekariyê. Encam ew bû ku hêzên ewlekariyê yên Tirkiyeyê dest bi êrîşên li ser bakurê rojhilatê Sûriyeyê kirin.

Piştî referandûma serxwebûnê êrîşên ser başûr zêde bûn

Di sala 2017'an de, gaveke din a ber bi xweseriya Kurdî ve bertekeke weha derxist holê, vê carê li Iraqê. Bi dîtina firsendekê di nav qelskirina rayedarên navendî li Sûriye û Iraqê û zêdebûna piştgiriya navneteweyî ya ji bo Kurdên Bakurê Sûriyeyê de, Serokê herêma Kurdî ya Iraqê referandûmeke bû sedema nîqaşan a serxwebûnê li dar xist. Lê belê, li şûna bidestxistina serxwebûna rastîn, referandûmê bû sedema bersiveke leşkerî ya zû ji aliyê Bexda û hêzên herêmî yên wek Îran û Tirkiyeyê ve, ku bi tundî li dijî avakirina dewleteke Kurdî ya serbixwe derketin.

Bersiva tund nîşan da ka çawa ji sed salî ve, Kurdên li Iraq, Tirkiye, Îran û Sûriyeyê hewl dane xweseriyê bi dest bixin, lê tenê dîtine ku destkeftî piraniya caran bi paşvegavan bi dawî dibin ji ber ku hikûmetên herêmî xweseriya Kurdî wek gefeke mezin dibînin.

Kurdan destkeftiyên girîng bi dest xistine

Lê dîsa jî, di sê ji çar welatan de, Kurdan destkeftiyên girîng bi dest xistine. Kurdên Iraqê radeyeke xweseriyê bidest xistine, Kurdên Sûriyeyê xwerêvebirina de facto ava kirine, û Kurdên Tirkiyeyê nûnertiya siyasî ya berbiçav bi dest xistine. Tenê Kurdên Îranê rastî rewşeke siyasî ya ku otorîterî lê serdest e û rêyên sînordar ên ji bo danûstandin an lihevkirinê hene, tên.

Hilweşîna Esed ji bo Kurdên Sûriyê rewşeke nû afirand

Hilweşîna rejîma Esed li Sûriyeyê ji bo xweseriya Kurdî rewşeke nû afirandiye û deriyekî nû vekiriye. Kurd niha xwedî bandoreke girîng in, herêmên girîng kontrol dikin û ji piştgiriya Amerîkayê sûd werdigirin.

Ev yek bi hewldaneke nû ya ji bo yekîtiya Kurdî ve xurt dibe, wek ku di civîna dawî ya di navbera komên Kurdî yên reqîb de xuya bû. Lê wek ku ji sed salî ve welê ye, hikûmeta Tirkiyeyê astengeke mezin a li pêşiya xwestekên Kurdan dimîne. Tirkiye niha piştgireke mezin a rêveberiya Sûriyeyê ya piştî-Esed e, ku dê Kurd pêwîst be pê re gotûbêjê bikin. Wê ev yek jî diyar bike gelo Bakurê Kurdî yê Sûriyeyê (Rojavayê Kurdistanê) dikare xweseriya xwe biparêze yan na.

Li Rojhilata Navîn aştiya mayînde bi çareserkirina daxwazên Kurdan pêk tê

Bi giştî, tiştek zelal dimîne: aştiya mayînde li Rojhilata Navîn pêwîstî bi çareserkirina daxwazên Kurdan heye, da ku qaliba serhildan û tepisandina bi tundiyê berdewam neke.

Sedsala dawî nîşan daye ku tu asta tepisandinê nikare pêşî li hewldana Kurdan a ji bo azadî û xweseriyê bigire. Lê belê, ev dîrok dide xuyakirin ku ji ber nakokiyên navbera dewletên herêmî û parçebûna rêberiya Kurdî, dibe ku dewleteke Kurdî ya yekgirtî ne mimkun be. Di rastiyê de, ev dikare şerê çekdarî yê di navbera hêzên Kurdî û dewletên derdorê de zêde bike.

Çareserî û hêviya herî baş ew e ku sîstemên siyasî yên piralist û pirretnîk li herêmê bên avakirin ku tê de hemû komên etnîkî û olî yên sereke - Tirk, Ereb, Fars û Kurd bigihin mafên siyasî û çandî û azadiyên bi destûrê hatine garantîkirin.

Ev nivîs 104 car hatiye xwendin.